کتاب مستطاب ايقان از اعظم و اهمّ آثاری است که از قلم معجز شيم حضرت بهاءاللّه جلّ ذکره الاعلی در اواخر دوره اقامت دربغداد صادر گرديده و علاوه بر احتواء بر اصول اساسی ”تئولوژی“ از منظر بهائی، شرائط نيل به معرفت الهی و موانع و مشاکل آن را بيان کرده و کليد فهم و درک درست کلمات متشابهه و رموز و اسرار غامضه کتب مقدّسه را بدست داده است و بحثی را نيز به اثبات حقيقت دعوی حضرت باب بعنوان موعود اسلام مختص کرده است.
در وصف اين کتاب شريف که در حدّ خود بهترين گواه دانش غيبی و مظهريّت الهی جمال مبارک است حضرت ولی امراللّه در کتاب قرن بديع ”گاد پاسز بای“ چنين مرقوم فرموده اند (ترجمه):
”در بين جواهر اسرار مخزونه و لئالی ثمينه مکنونه که از بحر زخّار علم و حکمت حضرت بهاءاللّه ظاهر گرديده، اعظم و اقدم آن کتاب مستطاب ايقان است که در سنين اخيره دوره اقامت بغداد (١٢٧٨ هـ. ق. مطابق با ١٨٦٢ ميلادی) طیّ دو شبانه روز از قلم مبارک نازل گرديده و با نزول آن بشارت حضرت باب تحقّق پذيرفت و وعده الهی که حضرت موعود بيان فارسی را که ناتمام مانده تکميل خواهد فرمود به انجاز پيوست. اين کتاب مبين و رقّ متين در جواب اسئله جناب حاجی ميرزا سيّد محمّد خال که درآن اوان هنوز به امر مبارک اقبال ننموده، با برادر خود جناب حاجی ميرزا حسنعلی عازم زيارت مشاهد مشرّفه بوده اند صادر گرديده است.
و در بين آثار و صحف بهائی پس از کتاب مستطاب اقدس، اعظم و اشرف از کل محسوب است. با ظهور اين کتاب مستطاب و فصل الخطاب که مفتاح معضلات کتب سماويّه است و به فاصله قليل، قبل از اعلام امر حضرت ربّ الارباب از سماء اراده الهی نازل گرديده، بيان دانيال نبی که می فرمايد: لانّ الکلمات مخفيّة و مختومة الی وقت النهاية، اکمال پذيرفت و ستر از کلمات کتاب برداشته شد و ختم ”رحيق مختوم“ به اصابع حیّ قيّوم گشوده گرديد و رائحه مشک فام ”ختامهُ مسک“ مشام مشتاقان و طالبان کؤوس ايمان را معنبر و معطّر نمود.
اين سفر قويم که ازيد از دويست صفحه است حقيقت و وحدانيّت الهيّه را که ماوراء ادراک عقول و ما فوق عرفان نفوس و مبدأ ظهورات ربّانيّه و منشأ حقائق روحانيّه و ذات قديم و عليم و حکيم و قادر علی الاطلاق است اعلام، و وحدت شرائع رحمانيّه و عدم انقطاع فيض صمدانيّه و تکميل هر شريعت لاحقه و توحيد تعاليم اساسيّه مظاهر مقدّسه و حقّانيّت کتب و صحف سماويه و واجد بودن مطالع سبحانيّه دو مقام توحيد و تحديد يعنی اشراقات الهيّه و حدودات بشريّه را تبيين و تشريح می نمايد و نيز مراتب جهل و عماء و غفلت و ضلالت علما و پيشوايان قوم را در هر زمان توضيح و معانی بيانات متشابهه انجيل و آيات قرآنيّه و اخبار و احاديث مأثوره اسلاميّه را که پيوسته مورد تعبيرات و تفسيرات مختلفه و سوء تفاهمات کثيره بوده واضح و آشکار می سازد.
در اين کتاب مقدّس، شرائط سالکين سبيل معرفت و طالبين حقيقت تشريح و حقانيّت امر حضرت باب و عظمت ظهور مبارکش اثبات و مراتب انقطاع و فداکاری و جانبازی تابعانش تقدير و نصرت و غلبه کلّيه ظهور مقدّسی که به اهل بيان وعده داده شده پيش بينی گرديده است. همچنین طهارت و معصوميّت حضرت مريم تصريح و مقام ائمه اطهار تجليل و شهادت حضرت سيّد الشّهداء و علوّ درجات آن جُندیّ شجيع الهی تکريم و معانی کلمات رجعت و قيامت و خاتميّت و يوم الجزاء و غيره تبيين گرديده
و مراحل ثلاثه* ظهورات ربّانيه تعليم و توضيح و معانی دقيقه مدينه الهی و تجديد اين مدينه مقدّسه يعنی شريعت الهيّه در ميعاد مقرر برای هدايت نفوس و تربيت اهل عالم تقرير و تفصيل شده و به طور کلّی می توان گفت که در بين کتب و آثاری که از قلم مُلهَم شارع امر بهائی نازل گرديده کتاب مستطاب ايقان بنفسه، نظر به حلّ مشاکل و غوامض آيات الهيّه که لازال عدم فهم آن سبب تخالف و تنافر احزاب و امم عظيمه بوده، اساس متين و استواری جهت وحدت کلّ ملل و نحل و ائتلاف اقوام و مذاهب متنوّعه بر قرار نموده است.“*
پس به فرموده حضرت ولی امراللّه، کتاب ايقان ”مخزن حقائق اسرار الهيّه و مکمن معارف بديعه رحمانيّه“ است. کتابی است که گشاينده رموز سرپوشيده آثار مقدّسه گذشته است و تحقّق دهنده مصداق آيه ”يوم يأتی تأويله.“خود حضرت بهاءاللّه در متن کتاب شريف ايقان به اين مطلب، تلويحی ابلغ از تصريح دارند؛ آن جا که می فرمايند:
”آن چه ذکر شده، جميع ارض و من عليها را کافی است. و فی الحقيقه جميع کتب و اسرار آن در اين مختصر ذکر شده به قسمی که اگر کسی قدری تأمّل نمايد جميع اسرار کلمات الهی و امور ظاهره از آن سلطان حقيقی (مقصود حضرت باب) را از آن چه ذکر شده ادراک می نمايد...“
در لوحی ديگر از قلم جمال مبارک در تجليل و تکريم اين سفر عظيم می فرمايند: ”اگر نفسی به کتاب ايقان که در هنگام ظهور نيّر آفاق از افق عراق نازل شده نظر نمايد و تفکّر کند خود را مستغنی مشاهده نمايد. قسم به آفتاب حقيقت که در آن کتاب مبارک، لئالی علم الهی مخزونست و درياهای عرفان مستور و مکنون، نيکوست حال نفسی که به انقطاع کامل به او توجّه نمود و به آن فائز گشت.“
بر پژوهندگان علم اديان تطبيقی پوشيده نيست که اوصاف آخرالزمان يا روز قيامت کبری در اکثر کتب دينی بصورتی مشابه ارائه شده و پيش بينی تاريکی ماه و خورشيد و شکافته شدن آسمان و سقوط ستارگان و زمين لرزه و بعث مردگان قبور و برپا شدن ميزان و سنجش ثواب و گناه و نظائر آن را در آثار مختلفه دينی می توان تقريباً يکسان باز يافت. از اين رو هرچند پرسش جناب خال در مورد قيامت از منظر قرآن کريم و احاديث مأثوره بوده امّا پاسخ جمال اقدس ابهی فی الحقيقه مفتاح رموز و اسرار همه کتب مقدّسه را به دست می دهد.
اينکه اين اثر شريف را به نام ايقان ناميده اند ممکن است به اين مناسبت باشد که وصول از مرحله ايمان، که مرحله ابتدائی است، به مرحله ايقان و اطمينان، که مراحل نهائی است، مستلزم وقوف بر چنين حقائق معنوی و کشف چنين اشارات و رموز دينی تلقّی شده است. دو لفظ ايمان و ايقان از همان سرآغاز کتاب شريف مذکور آمده و فرموده اند: ”جوهر اين باب آن که سالکين سبيل ايمان و طالبين کؤوس ايقان بايد نفوس خود را از جميع شئونات عرضيه پاک و مقدّس نمايند.“ ايقان مرتبه ای از معرفت است که در آن، جائی برای ظنّ و گمان و ترديد و سؤال باقی نمی ماند و کلام حق بعنوان جوهر حقيقت پذيرفته می شود. ايمان حقيقی چنان که در الواح شتّی و کتاب مستطاب اقدس آمده اعتقاد تزلزل ناپذير به اين است که مظهر الهی”يفعل ما يشاء و يحکم ما يريد“ است و مصداق اين بيان مبارک: ”پس سر تسليم نه و توکّل بر ربّ رحيم به.“
کتاب مستطاب ايقان شامل دو باب است: باب اوّل در شرائط سالک راه خدا و طالب حقيقت که برای وصول به مقصود بايد با انقطاع صِرف و توجّه کامل و پرهيز از تقليد و پيروی ديگران و به هدايت عقل سليم و قلب طاهر به جستجو پردازد، و باب دوّم در توضيح معنی حقيقی سلطنت قائم موعود و ساير مسائل متفرّعه بر آن.
باب اوّل در دنباله خود به مبحث تازه ای که تشريح معانی علامات ظهور و قيامت و رجعت و ساير مواضيع مهمّه که توجّه به معانی تحت اللفظی آنها از علل عمده احتجاب خلق بوده است نيز عطف نظر می کند و باب دوّم نيز در خاتمه، متضمّن احاديث معتبره در تأييد و اثبات حقيقت ظهور حضرت باب به عنوان قائم موعود است. در اين باب نيز حضرت بهاءاللّه شرحی مبسوط در مورد شرائط پژوهش و لوازم پژوهنده حقائق روحانی ارائه می فرمايند که مکمّل همان بحث آغاز باب اوّل است.
در تأثير اين سفر کريم کافی است که به نقل بيانی از حضرت عبدالبهاء مبادرت شود، آنجا که فرموده اند:
”…در ايّام عراق روزی جمال قدم و اسم اعظم فديت بروحی و ذاتی و کينونتی ارضاً وطئتها اقدام احبّائه فرمودند که فارس چون موطن ربّ اعلی و نقطه اولی بود و منتسب به آن ذات مقدّس، ميل دارم که به نار محبّت اللّه مشتعل گردد. مدّتی جزئيّه نگذشت که جناب خال حضرت افنان آمدند و مشرّف شدند و سؤالاتی نمودند و رساله خال که مسمّی به کتاب ايقانست نازل شد و نار محبّت اللّه در ولايت فارس شعله شديد زد و انوار عرفان از آن طالع و لائح شد و نفوس کثيره در ظلّ کلمه الهيّه داخل شدند و بعضی از جام عنايت سرمست شده به قربانگاه فدا شتافتند و جان و دل باختند…“
ناشر اين کتاب، کمال افتخار را دارد که اکنون طبع جديدی از ايقان شريف را بر اساس نسخه‌ای موثّق که به خطّ جناب زين المقرّبين کتابت گرديده و تاريخ ١٥ شعبان ١٣١٤ هـ.ق. را دارد به خوانندگان عزيز عرضه می دارد. اين نسخه، آخرين نسخه شناخته شده کتاب ايقان است که به خطّ اين کاتب شهير و معتبر بهائی سواد برداری شده و اصل آن در محفظه آثار بهائی در مرکز جهانی بهائی (حيفا) محفوظ است.
اين نسخه شامل ٢٩٢ صفحه است و در هر صفحه آن ١٣ سطر بر روی کاغذ برّاق نخودی رنگ نگاشته شده است.*
بايد يادآور شد که قبل از اين، نسخ مطبوعه ايقان شريف در قاهره، طهران و بمبئی به حليه طبع آراسته شده بود.
نسخه قاهره را جناب فرج اللّه زکی در سنه ١٣٥٢ هـ.ق. منتشر کرده بودند و با همه دقّتی که در نشر آن رفته بود عاری از بعضی منقصت ها نبود. ازآن گذشته بايد متذکّر شد که اين کتاب مستطاب به زبان های عديده عالم ترجمه شده و ظاهراً ترجمه فرانسه آن به اهتمام جناب هيپوليت دريفوس، سرآغاز همه ترجمه های ديگر بوده است.
طبع حاضر علاوه بر دقّت تامّ در صحّت متن، حاوی مزايای ديگری نيز هست که از آن جمله است فهرست الفبائی که در پايان کتاب افزوده شده و حاوی اسماء اعلام، و کلمات و اصطلاحات مهمّه است.
طبع کنونی ضمناً مراجع دقيق آيات منقوله از کتب مقدّسه را در بردارد، هر چند لازم است گفته شود که جمال اقدس ابهی—حضرت بهاءاللّه— بعضی از آيات کتب مقدّسه يا احاديث اسلامی را به مضمون در اين سفر منيع نقل فرموده اند؛ لذا متن اين قبيل منقولات ممکن است در موارد چند با اصل مندرج در کتب مقدّسه و احاديث اسلامی تطابق کامل لفظی نداشته باشد.
نشر اين کتاب هم زمان با نشر ترجمه انگليسی آن، اثر خامه حضرت ولی امراللّه صورت می پذيرد. از آنجا که در ترجمه انگليسی هيکل مبارک حضرت ولی امراللّه برای تسهيل درک مطالب اقدام به پارگراف بندی و جدا نمودن بخش های کتاب فرموده اند لذا اين پارگراف ها در نشر تازه انگليسی شماره بندی شده و هم زمان، در اين نشر فارسی معادل آن شماره ها در کنار مطلب مربوطه آورده شده بدون آنکه متن فارسی از صورت نزولی خارج گردد و پارگراف بندی شود. بدين ترتيب يارانی که مايل باشند از طريق اصل، به ترجمه حضرت ولی امراللّه، و يا از طريق ترجمه به اصل نزولی دسترسی حاصل نمايند به آسانی خواهند توانست با داشتن شماره پارگراف، مطلب مورد نظر را در متن ديگر پيدا نمايند. همين امر در نشر ترجمه آلمانی منظور گرديده و اميدوارست در ترجمه اين کتاب شريف به همه زبان های عالم نيز مورد نظر قرار گيرد و کار محقّقين و علاقمندان را سهل کند.
الباب المَذکُورُ فی بَيانِ اَنَّ العباد لَن يَصِلُوا إلی شاطِئِ بَحرِ العِرفانِ إلّا بِالانقِطاعِ الصِّرفِ عَن کُلِّ مَن فِی السَّمواتِ والاَرضِ. قَدِّسُوا اَنفُسَکُم يا اَهلَ الاَرضِ لَعَلَّ تَصِلُنَّ إلی المقامِ الَّذی قَدَّر اللّهُ لَکُم و تَدخُلُنَّ فی سُرادقٍ جَعَلهُ اللّهُ فی سَماء البَيانِ مَرفوعاً.
جوهر این باب آنکه سالکین سبیل ایمان و طالبین کؤوس ایقان باید نفوس خود را از جمیع شئونات عرضیّه پاک و مقدّس نمایند، ی